piątek, 29 stycznia 2016

Czasomierze, David Michell


Akcja "Czasomierzy" Davida Mitchella obejmuje lata od 1984 do 2043, a więc niedaleką przyszłość i przyszłość, która jest "autorską przepowiednią" nadchodzących zmian i zarazem diagnozą kondycji Ziemi, jako planety, ludzi i Człowieczeństwa. W zasadzie temat Człowieczeństwa jest w najnowszej powieści Mitchella dominujący, kolejne rozdziały to odsłony sztuki o byciu Człowiekiem lub o utracie człowieczeństwa. 


"Rok 1984" to historia 15-letniej Holly Sykes , jej pierwszej miłości, buntu, typowego dla tego wieku i rodzinnego dramatu, który wpłynie na resztę życia dziewczyny. Niemal typowa historia, opowiedziana jest z werwą, z żywymi emocjami, doskonale uchwyconymi przemyśleniami i dialogami, zapisanymi prawdziwym językiem, a nie tylko jego tandetną imitacją. Oddanie głosu 15-letniej Holly jako narratorce czyni, przeżywane przez dziewczynę sytuacje i emocje bliższymi czytelnikowi, nie tylko ze względu na 1-osobowego narratora, ale i prawdziwość przeżyć. Holly jest żywa, realna, więc popełnia błędy, co czyni ją bardzo ludzką i bliską czytelnikowi. To ona będzie ogniwem, łączącym poszczególne lata i kolejnych bohaterów.
"Rok 1991" oddaje głos Hugonowi. Cały rozdział to barwny opis studenckiego życia: przyjaźni, zdrad, pijatyk w pubach, dyskusji, realistycznie odmalowany i portretujący "złotą młodzież". Główny bohater, delikatnie rzecz ujmując, nie jest krystaliczną postacią, jest natomiast ciekawym reprezentantem naszych czasów i zepsucia, jednak bujne życie, które prowadzi odmalowane jest fascynująco. To kolejny rozdział, od którego nie sposób się oderwać. Tu też wyraźniej niż w poprzednim rozdziale zaznaczono metafizyczną tematykę śmierci i zła, i tu pojawiają się po raz pierwszy wyraźnie ponadnaturalni bohaterowie: tajemnicza i urzekająca Immacule Constantin i jej towarzysze.
"Rok2004" należy do Eda Brubecka, związanego z Holly reportera wojennego. To jego oczyma będziemy oglądać reporterskie życie, wojnę, przeżywaną w Bagdadzie i relacje osobiste z Holly i ich córką. To Ed celnie objaśni zawiłości współczesnej polityki, dotyczącej Iraku i zderzy się z prekognicyjnymi talentami swojej życiowej partnerki. Atmosfera tej części jest aż gęsta od emocji bohaterów, pogłębia się też tutaj nastrój oczekiwania na katastrofę.
"Rok 2015" to kolejny obyczajowy obrazek "z epoki". Tym razem portretowane jest środowisko pisarzy i wydawców literackich, a narratorem i głównym bohaterem jest w tej partii tekstu Crispin Hershey, antypatyczny bufon, pełen pretensji do świata i żyjący " w takim samouwielbieniu, że mu staje do wewnątrz". (s. 329) I jego los styka z Holly Sykes, wtedy już autorką popularnej książki, opisującej ponadnaturalne, profetyczne zdolności autorki i bedącej jej częściową biografią.
Kolejny rozdział: "Rok 2025. Labirynt Horologa" to relacja z wojny jaką toczą źli i dobrzy nieśmiertelni. Wydarzenia obfitują w cudowność, motywowaną ponadnaturalnymi zdolnościami i umiejętnościami wprowadzonych w tej części książki bohaterów. Jest więc nieśmiertelność i ogromna wiedza i doświadczenie bohaterów, wynikające z ich wieku, zdolność przewidywania przyszłości, umiejętność ingerowania w ludzką pamięć, zdolność przenikania do cudzego umysłu itd. I na tym poziomie toczy się walka pomiędzy dwiema "frakcjami" ponadnaturalnych bohaterów: Horologów i Anachoretów.
Rozdział ostatni: "Rok 2043" to wizja świata pozbawionego paliw i energii, świata, który przeżywa regres technologiczny i cywilizacyjny i jest ponurą wizją przyszłości, na planecie, którą ludzkość wyniszczyła. W tym "katastroficznym filmie" ponownie narratorką jest Holly Sykes, tym razem już wiekowa i żyjąca z wnukami w Irlandii, gdzie na co dzień musi borykać się z biedą i zapaścią cywilizowanego świata.
"Czasomierze" zgodnie z zapowiedzią z okładki są rzeczywiście "kroniką naszych konsumpcjonistycznych czasów", i to kroniką doskonałą. Mitchell stworzył świetne, pełnokrwiste postaci, charakteryzowane przez działanie i zapis myśli (są kolejnymi narratorami powieści), a nie tylko przez opis. Nawet marginalne, drugoplanowe postaci są nietuzinkowe, obdarzone ciekawą historią, często bardzo dramatyczną. Losy niemal wszystkich splatają się z losami Holly Sykes, choć już niekoniecznie wchodzą w relacje z Horologami i Anachoretami. Sensem ich istnienia w powieści jest "portretowanie" świata i "charakteryzowanie" pozostałych bohaterów w relacjach z nimi. W każdej z części, poświęconej kolejnemu z bohaterów-narratorów pojawiają się retrospekcje, uzupełniające wiedzę o prawach świata, ludziach i wcześniejszych wydarzeniach. Często te wtrącane obrazki są niezwykle zajmującymi historiami np. dotyczącymi reporterskiego życia Eda Brubecka czy rosyjskiej przeszłości Horologów, stanowiącymi smakowite obrazki obyczajowe.
Metafizyka w powieści wykluwa się i dojrzewa powoli. Początkowo to pojedyncze odsłony, migawki sugerujące , "innych" bohaterów, z czasem są już całe serie takich odsłon, by w końcu zdominować cały rozdział "Horologia". Zdecydowanie jest to najsłabsza część książki, nudna i nużąca. Niewiele, wprowadzone tu objaśnienia wnoszą do "filozoficznej" i "metafizycznej" warstwy powieści. Ten sam konflikt dobra i zła, konflikt podejmowanych decyzji znacznie ciekawiej zarysowany był w realistycznych partiach powieści.
Pomysł metafizyki - cudowności jest u Mitchella mało oryginalny: szczeliny czasoprzestrzeni, kaplice - świątynie, mordujący ludzi jak wampiry Anachoreci - wszystko to już było. A pojedynki na siłę umysłu są jak pojedynki mocy w Harrym Potterze (tu jedynie brak różdżek). "Horologia" to rozdział, który  w zasadzie może opuścić każdy czytelnik, który nie lubi fantastyki, bądź zna Harrego Pottera i jemu podobnych. Nie wpłynie to w żaden sposób na odczytanie całości powieści, bo zakończenie tego rozdziału jest po pierwsze łatwe do przewidzenia, po drugie niczego nie zmieni. Szkoda literackiego talentu Mitchella na taką nieudolną fantastykę, wplataną w świetną w pozostałych partiach powieść. Tam język jest wyrazisty, pełen oryginalnych porównań i metafor, żywy, gęsty i barwny. Problematyczne jest chwilami tłumaczenie,  rażą żeńskie formy: gościni, kierowczyni, czy poruczniczka.
Czy zatem "Czasomierze" czytać? Z pominięciem, niczego nie wnoszącej Horologii tak, ze względu na panoramę naszego świata, doskonały język, kreacje bohaterów i podejmowane tematy: konsumpcjonizmu, sensu i roli pisania, konsekwencji naszych decyzji w odniesieniu do siebie i otoczeni, w końcu sensu i celu ludzkiego życia.

Autor: David Mitchell
Tytuł: Czasomierze
Tłumaczenie: Justyna Gardzińska
Wydawnictwo: Mag
Rok: 2016

niedziela, 24 stycznia 2016

Agonia dźwięków, Jaume Cabre


"Agonia dżwięków" Jaume Cabre to powieść nagradzana w Hiszpanii kilkakrotnie, co nie dziwi, bo to powieść doskonała, niebanalna i świadectwo świetnej formy autora i książka najwyższego lotu. 



"Agonia dźwięków" ma przewrotną konstrukcję. Na początku poznajemy zakończenie, którym jest toczący się przeciw bratu Junoyowi proces. Poznajemy sam przebieg procesu i stopniowo także poprzedzające go wydarzenia, jednak bardzo długo nie wiadomo o co franciszkanin został oskarżony. Taki zabieg potęguje ciekawość, ale też pozwala zaprezentować tło, realia klasztornego życia i bohaterów wydarzeń. Właśnie ta galeria postaci jest u Cabre najciekawsza. Każdy z bohaterów jest żywy i wyrazisty, ale równocześnie jest też reprezentantem konkretnych idei religijnych i filozoficznych. "Agonia..." jest bowiem nie tylko świetną powieścią, ale i traktatem religijno-filozoficznym, przy czym nieznajomość tez św. Tomasza z Akwinu, św. Augustyna, czy św. Franciszka wcale nie zakłóci czytelnikowi odbioru. Wyrazicielem poglądu Akwinaty, że zło to brak dobra jest właśnie brat Junoy. To założenie prowadzi do negacji istnienia diabła, jako pozbawionego substancji i w konsekwencji do oskarżenia bohatera o herezję, przy czym nie jest to istota oskarżenia w toczącym się przeciw niemu procesie.
Wydarzenia rozgrywające się w klasztorze mniszek klauzurowych w La Rapita i w siedzibie biskupstwa w Feixes doskonale oddają konflikt kościoła radosnego (franciszkanin Junoy) i ascetycznego, reprezentowanego przez zgorzkniałą, niespełnioną poetkę matkę Doroteę, przełożoną klasztoru. Mimo że akcja jest osadzona w Hiszpanii początków XX w. klimat bliski jest średniowieczu, a toczące się spory teologiczne są niemal kopią średniowiecznych polemik Ojców Kościoła.
Komentarzem i zapowiedzią wydarzeń są poprzedzające każdy rozdział cytaty z Biblii oraz następujący po nich klasztorny "Zwyczajnik" - groteskowy w swojej absurdalności i okrucieństwie, ale będący też cennym źródłem informacji o klasztorze i obyczajach mniszek, z których każda ma przydzielony zakres obowiązków. Źródłem problemów są dwie młodziutkie siostry: Clara i Rosalia, które nie są w stanie podporządkować się wyjątkowo surowej klasztornej dyscyplinie, poszukujące choćby okruchu dobroci i człowieczeństwa w tym odczłowieczonym świecie. La Rapita nie przypadkowo jest na końcu świata i sąsiaduje z Wrotami Piekieł.
Świetnym chwytem jest także przedstawienie wydarzeń z perspektywy uczestników wydarzeń: matki Dorotei, brata Junoya i biskupa Maurycego. Każde z nich ma swoje racje, swoje interesy i  skrywane ambicje, przy czym  prowadzona przez dwoje przełożonych rozgrywka to walka i o rząd dusz i o władzę.
Sam tytuł: "Agonia dźwięków" odnosi się dosłownie do brata Junoya, który zgodnie z tezą św. Augustyna: kto śpiewa dwa razy się modli muzykę uważa za najwyższą formę modlitwy. Pozbawiony muzyki odtwarza ja w pamięci i czyni to tak doskonale, że czytelnik nawet jeśli nie słyszy samej muzyki odczuwa jej nastrój. Na tym poziomie rozgrywa się pojedynek niespełnionej poetki i spełnionego muzyka.
O czym zatem jest powieść Katalończyka z 1983 roku? O walce radości i ascezy, o poszukiwaniu wolności, o fundamentalizmie. Kto ma rację w toczącym się na kartach powieści sporze? Czytelnik musi sam znaleźć odpowiedź.

Autor: Jaume Cabre
Tytuł: Agonia dźwięków
Tłumaczenie: Anna Sawicka
Wydawnictwo: Marginesy
Rok: 2017

Wyznaję, Jaume Cabre


"Wyznaję" na chwilę przed polską premierą zostało przez wydawcę ogłoszone arcydziełem, książką wybitną, przełomową itd. Czytelnik został więc z góry skazany na ... ugodę, żeby nie wyjść na głupca i człowieka bez ogłady. Perspektywa czasu pozwala jednak ochłonąć i obiektywnie ocenić najnowszą książkę J. Cabre, wyniesioną na wyżyny na fali popularności bardzo dobrych "Głosów Pamano". 



Powodem euforii był zapewne, powracający u Cabre, niezwykle ważny obecnie temat  zła, jego obraz prowadzony przez kilka stuleci, niestety bez głębszych dociekań jego istoty. Temat ilustrowany przez szereg (nie powiązanych) historii z różnych epok: od średniowiecza po współczesność i kręgów kulturowych: od islamu, przez chrześcijaństwo średniowieczne, aż po rozumiany jak religia nazizm. Wszystkie te historie są poukładane obok siebie, łączące je rekwizyty (wędrujące w sposób niemal magiczny) nie scalają ich w sposób wystarczający, podobnie jak przejścia w narracji - nawet w obrębie tego samego zdania. W efekcie konstrukcja powieści to luźny zbiór, swobodnie powiązanych z sobą historii, przypominająca budowlę z klocków, których nie sczepiono, a jedynie "bez kliknięcia" ułożono jeden na drugim. Zupełnie inaczej niż we wcześniejszych "Głosach Pamano", gdzie poszczególne historie były z sobą organicznie powiązane. Tutaj mnogość przywoływanych historii, przy ich powierzchownym traktowaniu staje się "statystyką". 

W wywiadzie dla "Xięgarni" autor objaśniał zastosowane chwyty narracyjne próbą stworzenia koncertu muzycznego i orkiestracją.  Wielość motywów i stosowanie na przemian 1. i 3. osobowej narracji miało być zatem odpowiednikiem kompozycji muzycznej, przy czym 1.osobowe partie tekstu są bezpośrednim wyznaniem (stąd tytuł) adresowanym do ukochanej. Historia miłosna Adriana Ardevola - główny motyw powieści- nie jest jednak przekonująca. Niemal nic nie przemawia za jej prawdziwością i prawdziwością rzekomo przeżywanych emocji. Dlaczego tak jest? Otóż to puste nazwy - etykiety: miłość, przyjaźń. Zupełnie brak w powieści obrazu konkretnych działań, czynów, gestów, które mogłyby te emocje wyrażać i potwierdzać. Kocham. Jak się ta miłość przejawia? Jak zakochani spędzają dni, jakie towarzyszą temu gesty? Miłość to codzienne drobiazgi, których w tej powieści zupełnie nie widać. A przyjaźń Adriana i Bernata? Zwykle przyjaźnie, zwłaszcza męskie, opierają się na wspólnym działaniu, tu niemal tego nie ma - poza sporadycznym wspólnym muzykowaniem. Główny bohater - narrator to w rzeczywistości papierowa postać, będąca marzeniem autora o cudownych intelektualnych zdolnościach. Emocje Adriana (i pozostałych postaci) to zbiory nazw, opisy emocji są w książce powierzchowne i samych emocji nie są w stanie zastąpić. 

Historie drugoplanowych postaci są mało wyrazistymi skrótami, przypominającymi poukładane obok siebie streszczenia (szczególnie Juliana z Sau i Jachiama Muredy), choć każda z nich ma potencjał na osobną, fascynującą opowieść. Ogromną popularność powieść zawdzięcza tematowi zła, płynącego z religii, doktryn i ludzkich słabości. "Wyznaję" to także powieść o bezsilności, płynięciu z prądem i poddaniu się bez walki. Niestety diagnoza ludzkiej kondycji jest w powieści pesymistyczna.
Warto przeczytać, choć warsztatowo książka arcydziełem nie jest.

Autor: Jaume Cabre
Tytuł: Wyznaję
Tłumaczenie: Anna Sawicka
Wydawnictwo: Marginesy
Rok: 2013

wtorek, 19 stycznia 2016

Jaśnie Pan, Jaume Cabre


"Jaśnie pan" J. Cabre to książka skrzywdzona przez wydawcę. Na okładce reklamowana jest jako kryminał, którym nie jest. W efekcie oczekujący akcji, wrażeń, konwencji kryminału poczują się zawiedzeni, a czytelnicy poszukujący literatury innego typu nigdy po tę książkę nie sięgną. 


Zerwanie z konwencją kryminału jest w tej powieści celowe, nie zbrodnia i śledztwo są tu bowiem istotne. Zatem co? "Jaśnie pan" to głos w sprawie moralności, książka o powszechnym - zewnętrznym i wewnętrznym zakłamaniu, o grach pozorów, konwencjach, moralnym bagnie, które znajduje swoje odbicie w duszach bohaterów i na błotnistych ulicach Barcelony. "Jaśnie pan" to opowieść o zepsuciu absolutnym, które dotyka Hiszpanii i Barcelony przełomu lat 1799 1800. Symbolika daty chyba nie przypadkowa, bo książka staje się przewodnikiem po epoce, zwyczajach, mieście, społeczności. Kogo tu zatem spotykamy? Sędziów, prawników, muzyków, poetów, arystokrację, kler, biedotę i prostytutki. Panorama, która w rzeczywistości ukazuje wspólne cechy wszystkich: niskie żądze, pragnienie władzy, złość, walkę o pozycję, wpływy i pieniądze. Na tym poziomie zło zostaje zdemaskowane jako wspólne dla wszystkich i powtarzalne w czasie jak przywoływane tu mitologiczne opowieści, będące zapowiedzią przyszłych wydarzeń i symbolem powtarzalności kosmicznego porządku. To stale obecne w ludziach zło staje się ich klęską. Przegrywają wszyscy. Tu nie ma zwycięzców. 
 
 Wewnętrzny oraz bohatera i bohaterów jest obrazem epoki, stąd wieloosobowa - polifoniczna narracja, podkreślająca temat zła, korupcji i wpływów. Samo tempo opowieści jest niespieszne, narracja rozwleka poszczególne motywy, przypisuje je kolejnym bohaterom, a powroty dominującego tematu są jak wspominane i oglądane gwiazdozbiory. Zaskakująca jest trójdzielna budowa powieści, zorganizowana niemal jak szkolne wypracowanie: wstęp, rozwinięcie i zakończenie, które pozornie nie nawiązuje do początkowego problemu. Czy to sygnał, że wszystko (jak sugeruje historia tytułowego bohatera) podlega przypadkowi, że nawet narrator tu nad niczym nie panuje i jest celowym zabiegiem?
Stanowczo spośród 3 książek Cabre  "Głosy Pamano" w moim odczuciu pozostają najlepsze.

Autor: Jaume Cabre
Tytuł: Jaśnie Pan
Tłumaczenie: Anna Sawicka
Wydawnictwo: Marginesy
Rok: 2015

niedziela, 17 stycznia 2016

Dwa lata, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem nocy, Salman Rushdie


"Dwa lata, osiem miesięcy i 28 dni" to w sumie 1001 dni. Tytuł jest więc aluzją do arabskich baśni. Szeherezady wprawdzie tu nie spotkamy, ale rozlewność narracji Rushdiego jest typowa dla opowieści orientu. 


Na poziomie fabularnym "Dwa lata..." są zapożyczoną ze staroperskiego poematu "Hamzanama" opowieścią o wojnie dżinów i ludzi, przeniesioną w czasy współczesne, pełne naszych technologicznych gadżetów, ale opowiadaną z ironią. Narrator bawi się konwencjami arabskiej opowieści, żongluje postaciami i czasami historycznymi, odwołuje do współczesnej kultury, wprowadzając komiksowych bohaterów i aluzje do "Wojny światów" H. Wellsa. Równoległy sposób narracji, cięcia, zmiany ujęć i planów, migotliwość bohaterów przywodzą na myśl korzystanie z techniki filmowej i nowoczesnej formy szybkiego montażu filmowego. Dzięki temu, zastosowanej ironii i galerii zabawnych postaci książkę czyta się nieźle.

Na planie znaczeń najnowsza powieść Rushdiego jest baśnią filozoficzną. Diagnoza współczesności jest trafna, choć niezbyt odkrywcza: problemami współczesnego świata są irracjonalizm i moralny relatywizm, z których wynika wszelkie zło. Źródłem zła są współczesne religie, dogmatyzm, pesymizm, a receptą na uzdrowienie ma być powrót do racjonalizmu Arystotelesa i Awerroesa i łączenie wyobraźni i przymiotów intelektu. Dydaktyzm tych partii tekstu bywa nużący, forma podawcza nie pozostawia miejsca na samodzielność. Nieco lepiej wypadają partie dotyczące multikulturowości i przemiany. W baśni Rusdiego wszystko jest wszystkim. Świat jest zmienny jak przywoływany w opowieści bóg Siwa, tworzone i opowiadane historie wpływają na siebie nawzajem, a ludzie są wędrowcami po morzu opowieści, twórcami i odbiorcami opowieści, wydarzeń, narracji. Może dlatego Wolterowski zwrot: "uprawiać własny ogródek" zyskuje nowy - pozytywny wymiar. Życie to codzienność, codzienne pielęgnowanie ogrodu, a ogród... ogród jest symbolem życia w "tym najlepszym z możliwych światów".   

Autor: Salman Rushdie
Tytuł: Dwa lata, osiem miesięcy i dwadzieścia osiem nocy
Tłumaczenie: Jerzy Kozłowski
Wydawnictwo: Rebis
Rok wydania: 2015


"Życie przed sobą" Romain Gary

  Za "Życie przed sobą" Romain Gary otrzymał nagrodę Goncourtów. Po raz drugi otrzymał nagrodę, którą można otrzymać tylko raz ...